Και λίγη φιλολογία που βρήκα σε ένα καλά ενημερωμένο site (drinktsipouro.gr/apostaktirio):

α. το αποστακτήριο

Ο άμβυκας, σύμφωνα με την νομοθεσία πρέπει να είναι από χαλκό χωρητικότητας μέχρι 130 λίτρα ή πήλινος μέχρι 40 λίτρα. Στη περιοχή μας κυριαρχούν δύο τύποι χάλκινοι που κυρίως διαφέρουν στο καπάκι. Ο ένας έχει ημισφαιρικό καπάκι (καμπάνα ή κρεμμύδι) που από τη κορυφή του ξεκινάει τοξοειδής σωλήνας που καταλήγει στο ψυγείο, ενώ ο άλλος έχει επίσης ημισφαιρικό καπάκι που όμως προεκτείνεται στη μια πλευρά και αποκτά το σχήμα ανεστραμμένης πίπας (μανίκι) γιαυτό ο τύπος αυτός λέγεται λουλάς .

Στον πρώτο τύπο είναι ευκολότερη η διαχείριση της φωτιάς, γιατί είναι δύσκολο να γίνει βίαιη μετάβαση του μίγματος (ξέρασμα ) λόγω του υψηλού τόξου και επιτυγχάνεται περισσότερο ομαλή απόσταξη. Ο δεύτερος τύπος είναι ο παλαιότερος και με τον Ν. 2969/01 που επιτρέπει βελτιώσεις, τείνει να εξαφανισθεί.

Σε αρκετούς άμβυκες υπάρχει θυρίδα αδειάσματος (πορτέλο) των υπολειμμάτων. Σε άλλες περιπτώσεις για ταχύτερη απόρριψη των υπολειμμάτων χρησιμοποιούσαν μπαλάγκο και αναποδογύριζαν όλο το καζάνι. Και αυτή η μέθοδος τείνει να αντικατασταθεί με το επιτρεπόμενο σήμερα πορτέλο.

Ο άμβυκας έγινε από χαλκό γιατί όπως αναφέραμε ήταν ήδη διαδεδομένη η χρήση του στη κατασκευή οικιακών σκευών και υπήρχαν αξιόλογοι χαλκουργοί στη Μακεδονία. Στη πορεία ακολουθώντας την αντίστοιχη διαδικασία των μαγειρικών σκευών οι καζανιέρηδες τα γανώνανε, διαδικασία που αποδείχθηκε λαθεμένη και επιβλαβής. Τα τελευταία χρόνια κατασκευάστηκαν άμβυκες από ανοξείδωτο χάλυβα με αρνητικά αποτελέσματα στη ποιότητα του αποστάγματος. Έτσι αποκαλύφθηκε η ευεργετική ιδιότητα του χαλκού στην απόσταξη. Η εξήγηση είναι ότι ο χαλκός αντιδρά, δεσμεύει τις ενώσεις του θείου και τα λιπαρά οξέα που μπορούν να παραχθούν είτε κατά τη ζύμωση, είτε κατά την απόσταξη και έτσι απαλλάσσουν το απόσταγμα από άσχημες μυρωδιές. Για το λόγο αυτό κατά καιρούς θα πρέπει η μαύρη επικάλυψη που αποκτά ο χαλκός εσωτερικά να καθαρίζεται.

Οι άμβυκες που ανακατασκευάζονται τελευταία φέρουν και άλλες βελτιώσεις. Ο πυθμένας δεν είναι επίπεδος αλλά κοίλος για να αποφεύγεται το «κόλλημα». Φέρουν μηχανικά θερμόμετρα στο καπάκι ( ή καμπάνα) για να βοηθούν στον καζανιέρη στον έλεγχο της απόσταξης. Λίγο πριν το σημείο εκροής υπάρχει σωλήνας σε σχήμα ύψιλον όπου βυθίζεται το αραιόμετρο και παρακολουθείται συνεχώς η πορεία της απόσταξης.

Το καζάνι συνήθως χτίζεται με πυρότουβλα αφήνοντας στο κάτω μέρος το χώρο για τη φωτιά κατά κύριο λόγο ξύλα και σπανιότερα καυστήρας πετρελαίου ή αέριο. Τελευταία παρατηρήσαμε και άμβυκες που αντί να είναι χτισμένοι με πυρότουβλα, ήταν τοποθετημένοι μέσα σε μαντεμένιους υποδοχείς. (σόμπες)

Μια δυσκολία που πάντα υπήρχε ήταν ο τρόπος που τα δοχεία (συνήθως βαρέλια ) με τα στέμφυλα και τις οινολάσπες θα έφταναν στο χείλος του ανοιχτού καζανιού. Τα βαρέλια ήταν βαριά και το χείλος του άμβυκα σε ύψος περίπου 1,5 μέτρων από το δάπεδο. Στους δεκάδες άμβυκες που είδαμε, συναντήσαμε διάφορες λύσεις που πάντα είχαν σχέση και με τις δυνατότητες που πρόσφερε ο χώρος και την ευρηματικότητα του αμβυκέρη..

Ο παλιότερος και πιο διαδεδομένος τρόπος ήταν, όλο το καζάνι να είναι χτισμένο χαμηλότερα από το έδαφος, σε τόσο ύψος ώστε το χείλος του καζανιού να είναι ίσα με το χώμα. Αυτή η λύση ήταν πολύ εύκολη σε περιπτώσεις που υπήρχε κλίση στο έδαφος.Έτσι τα βαρέλια δεν χρειαζόταν να ανεβούν ψηλά, αλλά απλώς να μεταφερθούν. Μάλιστα επειδή και η μεταφορά ακόμη απαιτεί δύναμη, η φαντασία και εφευρετικότητα έδωσε λύση και σ’αυτό. Είδαμε να συνδέεται το σημείο που βρίσκονταν τα βαρέλια μέχρι το καζάνι με ράουλα, δηλαδή περιστρεφόμενους σιδερένιους κυλίνδρους που επάνω τους ήταν δυνατόν να κυλήσουν τα βαρέλια χωρίς να σηκωθούν.

Ένας άλλος τρόπος ήταν η δημιουργία ράμπας εκφόρτωσης στο ύψος μιας πλατφόρμας τρακτέρ, μεταφορικού μέσου με το οποίο συνήθως φθάνουν τα τσίπουρα για απόσταξη στο καζάνι. Η ράμπα συνεχιζόταν και έφτανε μέχρι το χείλος του άμβυκα.

Ένας ακόμη τρόπος που χρησιμοποιείται τελευταία είναι η χρησιμοποίηση ηλεκτρικού αναβατήρα (μπαλάγκο) που με διαμορφωμένα στελέχη πιάνει το βαρέλι και το ανεβάζει στο επίπεδο του χείλους του άμβυκα.

β. ψυγείο ή ψυκτήρας

Ο πλέον παραδοσιακός τύπος είναι ένας κατακόρυφος κύλινδρος στον οποίο έρχονται οι ατμοί από το καζάνι, βυθισμένος σε μια στέρνα με τρεχούμενο νερό. Μάλιστα όλα τα παλιά καζάνια ήταν χτισμένα χαμηλότερα από το έδαφος ή σε πλαγιές, γιατί το νερό που έτρεχε στην στέρνα έρεε με φυσική ροή από αυλάκι. Δεν υπήρχαν βρύσες και σωλήνες. Στον κύλινδρο μέσα υπάρχουν τοποθετημένα οριζόντια μια σειρά από χάλκινα πιάτα κυρτά, παράλληλα και αντίστροφα, μικρότερης διαμέτρου από το κύλινδρο στηριγμένα σ’ένα κεντρικό κατακόρυφο άξονα. Είναι ένας τρόπος ομαλότερης ψύξης. Στο κάτω μέρος του κυλίνδρου υπάρχει σωλήνας από όπου εκρέει το απόσταγμα.

Ένα άλλος τύπος είναι ένας χάλκινος σωλήνας μέσα από τον οποίο διέρχεται ο ατμός σε μορφή σπείρας, (σερπαντίνα) βυθισμένος σε δοχείο νερού.

Τελευταία χρησιμοποιείται ψυκτήρας με πολλούς χάλκινους κατακόρυφους σωλήνες μέσα στους οποίους κινείται ο ατμός της απόσταξης. Είναι τοποθετημένος σε δοχείο όπου ρέει νερό με αντίστροφη ροή. (από κάτω προς τα επάνω). Με την ανάπτυξη της τεχνολογίας του ανοξείδωτου χάλυβα οι χάλκινοι σωλήνες του ψυγείου έχουν αντικατασταθεί από ανοξείδωτους γιατί έχουν μεγαλύτερη αντοχή στις οξειδώσεις.

Το δοχείο συλλογής του τσίπουρου, ήταν ένα τενεκές από λευκοσίδηρο, (συνήθως από λάδι που χωρούσε περίπου δεκαέξη λίτρα) που είχανε αφαιρέσει το επάνω μέρος και είχαν καρφώσει ένα ξύλο για να μπορούν να το πιάνουν. Μάλιστα ο τενεκές αποτελούσε και μονάδα μέτρησης και απόδοσης. (Έβγαλα ένα τενεκέ στην καζανιά). Πάνω στο τενεκέ άπλωναν ένα τουλπάνι, βαμβακερό αραιοϋφασμένο ύφασμα, κάτι σαν πυκνή γάζα, που λειτουργούσε σαν φίλτρο για το απόσταγμα που έρεε και το προστάτευε από τα μιγαράκια που την εποχή της οινοποίησης πλημμυρίζουν τον χώρο. Ο τενεκές ήταν στο πιο χαμηλό σημείο του χώρου και μάλιστα μέσα σε μια μικρή στέρνα. Ο λόγος της στέρνας ήταν για λόγους ασφάλειας. Έτσι σε περίπτωση που ξεχείλιζε ο τενεκές είτε γιατί έπαιρνε ο ύπνος τον καζανιέρη, είτε γιατί ξέρναγε το καζάνι, να μην χανόταν το απόσταγμα, αλλά να μπορούσαν να το μαζέψουν και να το ρίξουν στην επόμενη καζανιά για απόσταξη. Επιπλέον με το τρόπο αυτό δεν μπορούσε να φτάσει το απόσταγμα στην φωτιά, που δεν ήταν μακρυά, και να αρπάξει φωτιά με ολέθρια αποτελέσματα.

γ. μια άλλη προσέγγιση

Η διαδικασία της ανανέωσης ή αντικατάστασης των παλιών αμβύκων που πραγματικά διευκολύνει τους αποσταγματοποιούς και βελτιώνει την εικόνα αλλά θεωρούμε και την ποιότητα του άμβυκα με καλύτερης ποιότητας φύλλα χαλκού και ακίνδυνα συγκολητικά έχει κι ένα αρνητικό αποτέλεσμα. Επειδή σύμφωνα με την νομοθεσία δεν χορηγούνται νέες άδειες αλλά μόνο μεταπωλήσεις των παλιών, ο αριθμός των αμβύκων παραμένει ο ίδιος. Αυτό σημαίνει ότι και κατά την αντικατάσταση – ανακατασκευή άμβυκα απαιτείται η καταστροφή του παλιού. Αποτέλεσμα αυτής της ενέργειας είναι να καταστρέφονται σημαντικά αντικείμενα που αποτελούν δείγματα της ιστορίας μας και της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Πολλοί άμβυκες μάλιστα είναι και έργα χαλκουργικής τέχνης. Γιατί η φινέτσα και η διαφορετικότητα του κάθε άμβυκα ήταν δείγμα της ποιότητας και της αξίας του χαλκουργού. Γίνεται μια προσπάθεια να βρεθεί μια λύση ώστε κάποιοι να διασωθούν έστω για μουσειακή πλέον χρήση.

Για περισσότερες φωτογραφίες μπορείτε να επισκευθείτε το naturallyzagori.gr